Mechanizm z Antykithiry to starożytny mechaniczny przyrząd, zaprojektowany do obliczania pozycji ciał niebieskich. Odkryty we wraku obok greckiej wyspy Antykithiry (Antikythera), pomiędzy Kíthirą i Kretą, datowany na lata 150-100 p.n.e. Do czasu XVIII-wiecznych zegarów nie jest znany żaden mechanizm o podobnym stopniu złożoności. Urządzenie jest prezentowane w kolekcji Narodowego Muzeum Archeologicznego w Atenach.
Mechanizm składa się z 37 kół zębatych z brązu, o średnicy od 1 do 17 cm. Koła były napędzane za pomocą korby z boku i poruszały kilkoma wskazówkami. Tarcza z przodu pokazywała ruch Słońca i Księżyca na tle zodiaku oraz używanego wówczas w Grecji kalendarza egipskiego z uwzględnieniem roku przestępnego co cztery lata. Ukazywała też fazy Księżyca (za pomocą cykli odkrytych przez Metona i Kallipposa). Tarcze z tyłu pozwalały synchronizować kalendarz słoneczny z księżycowym oraz przewidywać zaćmienia Słońca i Księżyca (cykl Saros). Poprzez niewspółśrodkowe połączenie dwóch kół mechanizm odtwarzał nawet takie szczegóły, jak nierównomierny ruch Księżyca na niebie (zgodnie z teorią starożytnego astronoma Hipparcha). Mechanizm pozwalał też przewidywać momenty wschodów i zachodów ważniejszych gwiazd i gwiazdozbiorów oraz prawdopodobnie także pozycje pięciu znanych wówczas planet. Odpowiednie tarcze nie zachowały się, jednak odczytano nazwę planety Wenus z przodu urządzenia.
Nie jest jednak prawdą, że w urządzeniu z Antykithiry użyto mechanizmu różnicowego, wynalezionego dopiero w XIX wieku. Derek Price próbował się dopatrzeć mechanizmu różnicowego w niewspółśrodkowych połączeniach kół odtwarzających teorię Hipparcha. Michael Wright używając nowocześniejszego sprzętu obalił jednak to twierdzenie.
Samo urządzenie było zadziwiająco małe (33 cm wysokości, 17 cm szerokości i 9 cm głębokości). Pierwotnie zawieszone było na drewnianej ramie.
A schematic representation of the gearing of the Antikythera Mechanism, including the latest published interpretation of existing gearing, gearing added to complete known functions and proposed gearing to accomplish additional functions, namely true sun pointer and pointers for the five then-known planets, as proposed by Freeth and Jones, 2012. Previous models in Freeth 2006 Supplement, p.12 and in Wright 2005 (Epicyclics, Part 2, p. 53)
By SkoreKeep - Praca własna, CC BY-SA 3.0
Technologia mechanizmu wiązana jest z kontynuatorami dorobku Archimedesa i ze szkołą Poseidonio, na wyspie Rodos, skupiającej wówczas obok Aleksandrii najlepszych astronomów. Jedna z hipotez mówi, że konstruktorem mógł być Hipparch (ok. 190–120 p.n.e.), mieszkający wówczas na Rodos astronom, którego idee znalazły zastosowanie w konstrukcji mechanizmu. Obecnie jednak istnieją również teorie, że mechanizm powstał około 205 roku p.n.e., zatem jego twórcy mogliby znać samego Archimedesa, lub być jego bezpośrednimi uczniami.
Cyceron wspomina, że jego nauczyciel Posejdonios z Rodos (130–50 p.n.e.) zbudował urządzenie pokazujące ruch Słońca, Księżyca i planet.
Nieco bardziej egzotyczna teoria przypisuje konstrukcję Archimedesowi (III wiek p.n.e.). Jego planetarium było również wzmiankowane przez Cycerona, który widział je osobiście. Miało ono być przewiezione do Rzymu przez generała Marcellusa. Pisali o nim także Laktancjusz, Klaudian i Prokles w IV i V wieku. Wszystkie te wzmianki zostały jednak przez późniejszych badaczy uznane za nieprawdziwe.
Jednakże nawet jeśli Cyceron pisał prawdę, i planetaria Posejdonisa i Archimedesa istniały, to według tego samego źródła powinny znaleźć się w Rzymie około 50 lat po zatonięciu statku obok Antykithiry. Zapewne więc chodzi o jeszcze inne urządzenie.
Odkrycie mechanizmu kazało zrewidować współczesną wiedzę o możliwościach technicznych starożytnych Greków. Umiejętności te pod rządami Rzymian zanikły, ich szczątki przetrwały w o wiele prostszych konstrukcjach Arabów i Bizantyjczyków. W muzeum w Oksfordzie zachowany jest XIII-wieczny mechanizm z Iranu, mający jednak tylko 8 kół. Dopiero w okresie renesansu pojawiły się mechanizmy o podobnej złożoności, a pierwsze przenośne planetarium zbudował George Graham w 1704.
Grecki program badań, uwieńczony odczytaniem 3400 znaków, co przedstawiono 9 czerwca 2016 roku, jednoznacznie przypisuje autorstwo zegara Pitagorejczykom.
Ostatnio greccy badacze mechanizmu z Antykithiry, ogłosili, że są w stanie wyznaczyć „dzień zerowy” mechanizmu. Udało się to w oparciu o tzw. cykl saros[1] Znajomość tego momentu „wyzwalacza zaćmienia” ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia dokładności urządzenia.
- Saros (gr. σάρος) – w astronomii okres, po którym Ziemia, Słońce i Księżyc powracają do prawie takiego samego położenia względem siebie, a cykle zaćmień Słońca i Księżyca zaczynają się powtarzać.
