Południowe transkarpackie odgałęzienia Galicyjskiej Kolei Transwersalnej

Jednym z ważnych powodów powstania koncepcji zbudowania trudnej technicznie Galicyjskiej Kolei Transwersalnej było jej kapitalne znaczenie militarne. Linia kolejowa Kraków - Lwów była położona zbyt blisko granicy z Rosją i przez to zbyt zagrożona przez wrogie wojska. Aby wiedeńscy sztabowcy mogli spać spokojniej, musiała powstać alternatywna trasa przerzutu wojsk oraz zaopatrzenia. Powstała trasa transwersalna, aby spełniała swoją militarną, także gospodarczą rolę, musiała być połączona trasami południkowymi z głębią obszaru monarchii. Tu dochodzimy do koncepcji powstania połączeń południkowych przekraczających łańcuch Karpat. Było to duże wyzwanie dla budowniczych C.K Kolei.

Mapa połączeń kolejowych w Galicji, stan z roku 1918 [1]

Kolor czerwony - Galicyjska Kolei Transwersalna. Kolor niebieski - łączniki południkowe do głębi obszaru monarchii. Kolor żółty - planowany łącznik transkarpacki. Inne planowane galicyjskie linie kolejowe widać na pierwszej, górnej mapie (w większej rozdzielczości)

1. Linia kolejowa Kraków - Chabówka (stacja na transwersalnej) [0 km] - Nowy Targ [22,6 km] (dalej do Zakopanego) została otwarta 10 października 1899 roku Linia kolejowa Nowy Targ [0 km] - Czarny Dunajec - Sucha Góra (Sucha Hora) [21 km] - Kralovany, prace rozpoczęto w 1902 roku, a ukończono 1 lipca 1904 roku. Miała ona specjalne znaczenie z uwagi na poligony artyleryjskie znajdujące się w okolicy Czarnego Dunajca. Linia w dalszym ciągu na południu Karpat miała połączenie z magistralą Koszycko - Bohumínską otwartą w 1871 roku,

2. Linia kolejowa nr 96 Tarnów [0 km] - Stróża [] - Leluchów [] - Orlov [] - Koszyce Linia w dalszym ciągu na południu Karpat miała połączenie z magistralą Koszycko - Bohumínską

5. Linia kolejowa Stanisławów - Woronienka - Maramaros Sziget

7. Linia kolejowa Lwów [0 km] – Stanisławów [] - Czerniowce [267 km] - Suczawa [449 km]. Jednotorowa linia kolejowa łącząca dwa kraje monarchii - Lwów stolicę Galicji z Czerniowcami stolicę Bukowiny.

Koncesja na jej budowę została wydana 11 stycznia 1864 roku,. Ze względu na niezbyt trudne warunki geograficzne budowa mogła być zbudowana stosunkowo szybko. 1 września 1866 linia leżąca na ziemiach dwóch krajów koronnych, Galicji i Bukowiny, została oddana do użytku. Trasa została zaprojektowana i zbudowana przez firmę Lemberg - Czernowitz - Jassy - Eisenbahn - Gesellschaft (LCJE) [2]

Konsorcjum LCJE 15 maja 1867 roku trzymał pozwolenie na kontynuację kolei do Suczawy na ówczesnej granicy austriacko-rumuńskiej. Koncesja przewidywała, że prace rozpoczną się w tym samym roku i powinny zostać zakończone do końca 1869 r. Jednym z powodów szybkiego rozpoczęcia budowy była chęć zapewnienia zatrudnienia dla ludności Bukowiny cierpiącej z głodu. Pomimo niesprzyjających warunków terenowych trasa została otwarta zgodnie z planem 28 października 1869 roku. 15 grudnia 1869 uruchomione zostało połączenie graniczne do Rumunii.

Pomimo strategicznej roli tej linii kolejowej, przynosiła straty dla koncesiarjuszy, co za tym idzie jakość obsługi bardzo spadła, wystąpiły tragiczne wypadki, w tym bardzo groźne zawalenie się mostu kolejowego pod pociągiem na rzece Prut w okolicy Sniatynia. Przeciwko spółce oraz jej właścicielom z zarzutem defraudacji wytoczono procesy sądowe. W latach 1872–1875 rząd austriacki narzucił przymusową administrację na trasie. W latach 1889–1894 lina została znacjonalizowana, jej obsługę przejęły KkStB.

W wyniku pierwszej wojny światowej Bukowina została przyłączona do Rumunii, opisana powyżej linia znalazła się na terenie Polski i Rumunii. Po 1940 nastąpił ZSRR i ...

4. Linia kolejowa uruchomiona 5 kwietnia 1887 roku Lwów - Stryj(stacja na transwersalnej)[0 km] - Beskid (granica Galicja/Węgry)[79,30 km] - Mukaczewo

7. Linia kolejowa Przemyśl - Chyrów - Zagórz - Łupków - Homonna - Sátoraljaújhely – Miszkolc – Budapeszt Keleti

Konsorcjum Pierwsza Węgiersko-Galicyjska Kolej Żelazna (Die Erste Ungarisch-Galizische Eisenbahn)( EUGE), 20 maja 1869 roku otrzymało dokument koncesyjny na odcinek trasy Przemyśl – Łupków. Był to pierwszy odcinek niesłychanie ważnego, strategicznego połączenia Galicji z Węgrami - Budapesztu z Twierdzą Przemyśl oraz Lwowem. Strategiczne transkarpackie połączenie zostało zaprojektowane jako linia dwutorowa o długości 266 kilometrów, poprowadzona przez Przełęcz Łupkowską (627 m npm)

Dworzec kolejowy Przemyśl Główny, wybudowany w latach 1859–1860

Dworzec kolejowy Przemyśl Główny, wybudowany w latach 1859–1860, otwarty 4 listopada 1860 roku, przebudowany w 1895 roku w stylu neobarokowym. Duża stacja - 5 peronów, 9 krawędzi peronowych. Stan 1915 rok [źródło]

Odjazd z Krakowa 2 i 3 pułku II Brygady Legionów Polskich na front

Odjazd z Krakowa 2 i 3 pułku II Brygady Legionów Polskich na front w kierunku Przemyśla [źródło]

Kolej na trasie Przemyśl - Chyrów - Zagórz - Łupków - Homonna - Sátoraljaújhely – Miszkolc – Budapeszt Keleti została oddana do użytku 25 grudnia 1872 roku, z wyjątkiem tunelu. Tunel pod Przełęczą Łupkowską, po wielu perypetiach, został oddany do użytku 30 maja 1874 roku. Początkowo linia w tunelu była jednotorowa, aż do roku 1896, kiedy to ułożono w tunelu drugi tor. Długość tunelu po jego skróceniu w wyniku katastrof geologicznych, wynosi 416 m (pierwotnie 750 m). Po rozpadzie Austro-Węgier, na mocy postanowień Traktatu wersalskiego, w 1920 roku rozebrano jeden tor na odcinku Michalovce – Łupków.

Tunel pod Przełęczą Łupkowską

Tunel pod Przełęczą Łupkowską, drużyna kosiarzy, 1915 rok.

Tunel nazywany był Bramą Węgierską, a przez mieszkańców krain naddunajskich Wrotami Ruskimi. Przełęcz Łupkowska była ważnym obiektem strategicznym i nie ominęły jej działania militarne obydwu wojen. Szczególnie podczas pierwszej wojny w rejonie Łupkowa toczyły się ciężkie walki. Pobojowisko po jednej z bitew niezwykle obrazowo opisał Jaroslav Hašek . Sam tunel też był kilkakrotnie niszczony i odbudowywany. W 1915 roku uszkodziły go wycofujące się wojska austro-węgierskie. Podczas drugiej wojny światowej tunel był niszczony dwukrotnie: we wrześniu 1939 roku przez wojsko polskie i w 1944 roku przez armię niemiecką. W sierpniu 1945 roku Rosjanie przystąpili do rozminowania, odgruzowania i odbudowy tunelu. Po polskiej stronie, wykonano żelbetowy przepust zmniejszający szerokość oraz zmieniono definitywnie profil linii na jednotorowy.[3]

Pożegnanie w Łupkowie cesarza Franciszka Józefa I

Pożegnanie w Łupkowie, reprodukcja akwareli Wojciecha Kossaka z 1881 roku. Karta z albumu "Karty pamiątkowe z podróży cesarza Franciszka Józefa I. po Galicyi, wrzesień 1880" [źródło]

c.d.n.

Chronologiczny wykaz odcinków kolejowych otwartych lub przejętych przez Austriackie Koleje Państwowe (na terenie Galicji) [źródło Wikipedia]

30 kwietnia 1850
- Kraków – Trzebinia – Mysłowice dł. 65,47 km
- Szczakowa – Maczki dł. 1,22 km
20 lutego 1856: Kraków – Dębica dł. 110,79 km
26 stycznia 1857: Bieżanów – Wieliczka dł. 5,37 km
18 listopada 1875
- Chyrów – Stryj dł. 100,17 km
- Drohobycz – Borysław dł. 11,43 km
18 sierpnia 1876: Tarnów – Stróże – Nowy Sącz – Leluchów dł. 146,30 km
1884
- 1 sierpnia: Oświęcim – Podgórze dł. 64,18 km
- 20 sierpnia: Grybów – Zagórz dł. 114,29 km
- 15 listopada
  - Zwardoń – Żywiec dł. 37,29 km
  - Stanisławów – Buczacz dł. 71,25 km
- 16 grudnia: Żywiec – Nowy Sącz dł. 136,43 km
- 22 grudnia: Sucha – Skawina dł. 45,19 km
- 26 grudnia: Lwów – Stryj – Stanisławów dł. 180,95 km
- 31 grudnia: Buczacz – Husiatyn dł. 72,71 km
8 kwietnia 1885: Zagórzany – Gorlice dł. 4,23 km
5 kwietnia 1887: Stryj – Beskid dł. 79,30 km
12 października 1888: Jasło – Rzeszów dł. 70,05 km
1889
- 1 stycznia: Przemyśl – Chyrów – Krościenko – Komańcza – Łupków dł. 145,98 km
- 30 lipca: Lwów – Czerniowce dł. 266,66 km
1 stycznia 1892
- Kraków – Lwów dł. 242,37 km
- Podłęże – Niepołomice dł. 4,69 km
- Lwów – Podwołoczyska dł. 192,19 km
- Krasne – Brody – Radziwiłłów dł. 49,23 km
- Jarosław – Sokal dł. 146,27 km
- Dębica – Rozwadów dł. 99,49 km
- Sobów – Nadbrzezie dł. 7,91 km
20 listopada 1894: Stanisławów – Woronienka dł. 95,56 km
22 grudnia 1899: Stryj – Chodorów dł. 40,64 km
14 stycznia 1900: Przeworsk – Rozwadów dł. 74,42 km
27 sierpnia 1903: Lwów – Sambor dł. 76,80 km
1904
- 1 lipca: Nowy Targ – Sucha Góra dł. 21,26 km
- 19 listopada: Sambor – Strzyłki Topolnica dł. 35,10 km
24 sierpnia 1905: Strzyłki Topolnica – Sianki dł. 54,41 km
31 października 1906
- Trzebinia – Oświęcim dł. 25,24 km
- Dziedzice – Oświęcim dł. 21,39 km
- Bielsko – Żywiec dł. 20,31 km
- Bielsko – Kalwaria dł. 58,73 km

Wiedeńskie dworce kolejowe

Die k.k. priv. galizische Carl Ludwig-Bahn (CLB) war ein Eisenbahnunternehmen in Österreich, dessen Strecken in Galizien lagen [źródło]

Krakau–Bierzanów–Podłęże–Dembica (von ÖStB eröffnet 20. Februar 1856)
Bierzanów–Wieliczka (von ÖstB eröffnet 26. Jänner 1857)
Podłęże–Niepołomice (* 16. September 1858)
Dembica–Rzeszów (von ÖStB begonnen, von CLB fertiggestellt, * 15. November 1858)
Rzeszów–Przeworsk (* 15. November 1859)
Przeworsk–Jarosław–Przemyśl (* 4. November 1860)
Przemyśl–Lemberg (* 4. November 1861)
Lemberg–Krasne–Brody (* 12. Juli 1869)
Krasne–Złoczów (* 12. Juli 1869)
Złoczów–Tarnopol (* 22. Dezember 1870)
Tarnopol–Podwołoczyska (* 4. Oktober 1871)
Brody–Radziwiłłów (* 27. August 1873)
Jaroslau–Sokal (* 6. Juli 1884)
Dembica–Sobów–Nadbrzezie (* 1887)
Sobów–Rozwadów (* 1887)

Erste Ungarisch-Galizische Eisenbahn

Herb Monarchii Austro-Węgierskiej, wprowadzony 5 marca 1916

Herb Monarchii Austro-Węgierskiej, wprowadzony 5 marca 1916

Przypisy

MAPSTER Mapy archiwalne Polski i Europy Środkowej Mapa sieci kolejowej C.K Austro-Węgier, Österreichisch Ungarische Eisenbahnen, stan z roku 1918, Składnica Map Biblioteki Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego
Lwów-Czerniowce-Jassy kolejowy (LCJE) spółka kolejowa w monarchii habsburskiej. Teren inwestycji to Galicja, Bukowina oraz Księstwo Mołdawii, obecnie to Ukraina i Rumunia. Spółka została utworzona jako konsorcjum, centralna postacią był przemysłowiec kolejowy Victor Ofenheim. V. Ofenheim opracował plan budowy połączenia kolejowego między Morzem Północnym i Bałtyckim a Morzem Czarnym. Z czasem zbudował imperium gospodarcze, które obejmowało udziały w ponad 100 innych firmach. Działalność spółki LCJE zakończyła się w latach 90-tych XIX w, skandalami finansowymi oraz procesami sądowymi.
Andrzej Banach Tunel w Łupkowie

Źródła