Krakowska kolej cyrkumwalacyjna (obwodowa)

Krakowska kolej cyrkumwalacyjna (obwodowa)

W drugiej połowie XIX wieku w Krakowie spotykały się trzy linie kolejowe, trzech różnych właścicieli:

C.K. Uprzywilejowana Kolej Północna Cesarza Ferdynanda [K.u.K. privilegierte Kaiser Ferdinands-Nordbahn, KFNB; cz. Severní dráha Ferdinandova] obsługująca trasę Wiedeń - Kraków [1847],
Kolej Galicyjska im. Karola Ludwika [k.k.priv. Galizische Carl Ludwig-Bahn, CLB] obsługująca trasę Kraków - Lwów [1856 - 1861] i dalej,
Galicyjska Kolej Transwersalna [Galizische Transversalbahn] – państwowa linia kolejowa [kkStB] obsługująca trasy: Kraków - Podgórze - Skawina - Oświęcim i dalej lub Kraków - Skawina - Sucha i dalej na wschód lub zachód Galicji [1884].

W dniu 1 stycznia 1892 roku, Kolej galicyjska im. Karola Ludwika, a w dniu 31 października 1906 roku, C.K. Uprzywilejowana Kolej Północna Cesarza Ferdynanda zostały znacjonalizowane. Od tego czasu kolejami na terenie Krakowa oraz całej monarchii zarządzają założone w 1884 roku Cesarsko-Królewskie Koleje Państwowe [kkStB], od roku 1915 Cesarsko-Królewskie Austriackie Koleje Państwowe [kaiserlich-königliche österreichische Staatsbahnen].

Fragment mapy C.K. Austro-Węgry oraz Bośnia i Hercegowina - siec kolejowa, 1916 rok, 1: 1 750 000

Krakowska kolej cyrkumwalacyjna

Koleje żelazne jako najnowocześniejszy i najbardziej wydajny środek transportu ówczesnego świata realizował dwa cele. Pierwszym celem była aktywizacja i rozwój gospodarczy terenów, przez które prowadzono szlaki kolejowe oraz niemniej ważny, a może w przypadku Galicji ważniejszy - cel militarny. W Galicji graniczącej z Cesarstwem Rosyjskim, przyszłym ewentualnym wrogiem państw centralnych, władze austro-węgierskie zbudowały dwie potężne twierdze. Twierdzę Kraków i jedną z najpotężniejszych twierdz w Europie, Twierdzę Przemyśl. Zaopatrzenie twierdz oraz zapewnienie możliwości szybkiego transportu wojsk na zapleczu przyszłego frontu wymusiły budowę wielu szlaków kolejowych. Powstały koleje transwersalne, główna oraz dodatkowa poprowadzona na skraju Karpat oraz szereg transkarpackich połączeń południkowych w tym o niezwykłym znaczeniu strategicznym, Pierwszą Węgiersko-Galicyjską Kolej Żelazną łączących Galicję z głównymi ośrodkami przemysłowymi i wojskowymi Austrii oraz Węgier. W krakowskiej twierdzy przebieg szlaków i bocznic kolejowych był całkowicie podporządkowany potrzebom twierdzy.

Krakowska kolej cyrkumwalacyjna (obwodowa)

Festungs-Umgebungsplan von Krakau 1:10 000 Wydawca K.u.k. Militärgeographisches Institut in Wien, 1900. Ze zbiorów The Library of Congress, Washington, DC, USA

W latach 1886–1887 Kolej Północna Cesarza Ferdynanda (z uwagi na wymogi koncesyjne była zobowiązana do budowy tras bocznych) zbudowała ośmiokilometrową linię obwodową (cyrkumwalacyjną) w miejscu dzisiejszych Alei Trzech Wieszczów, przekraczającą Wisłę mostem (Zwierzynieckim) kolejowo-drogowym w miejscu dzisiejszego Mostu Dębnickiego. Od głównego torowiska C.K. Uprzywilejowanej Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda w kierunku zachodnim odchodziła pojedynczym torem na wysokości ulicy Murowanej, pomiędzy koszarami artylerii fortecznej i sądem garnizonowym (w PRL-u Szkoło Wojsk Chemicznych przy ul. Montelupich, obecnie Instytut Stomatologi UJ oraz tereny wojskowe) a bastionem III „Kleparz". Na pewnym fragmencie wydaje się, że biegła jak obecne torowisko szybkiego tramwaju. Łączyła ona Kraków Główny ze stacją Podgórze Bonarka (późniejsza stacja Kraków Bonarka). Otwarcie linii nastąpiło 18 stycznia 1888 roku. Linia była jednotorowa, przeznaczona do ruchu pasażerskiego oraz towarowego o rozstawie szyn 1435 mm. Powstała wzdłuż wału ziemnego z szeregiem bastionów Twierdzy Kraków flankowanego fosą z drogami wewnątrz i na zewnątrz wału (nasypu). Wał wykorzystano jako nasyp, po którym przeprowadzono torowisko. Jej szlak biegł łukiem - stąd nazwa, pochodząca od łacińskiego słowa ''circumvallo'', czyli ''otoczyć wałem'', ''zamknąć'. Linia obwodowa biegnąca zachodnim skrajem miasta po drodze mijała szereg wiaduktów nad ulicami biegnącymi w poprzek oraz dwoma odnogami Rudawy. Linia została otwarta 18 stycznia 1888. Przy kolei obwodowej wybudowano tylko jedną stację pośrednią - Kraków Zwierzyniec oraz punkt przeładunkowy w okolicy miejsca przecięcia biegu kolei z dzisiejszym korytem rzeki Wilgi. Do placu przeładunkowego dochodził tor wąski z okolic Ludwinowa nad Wisłą oraz z kamieniołomów na Zakrzówku. Długość linii - 6,860 kilometra. Kolej obwodowa miała być także złotym środkiem na pogłębiające się trudności komunikacyjne Krakowa.

Miała także umożliwiać połączenie Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda z Galicyjską Koleją Transwersalną bez konieczności korzystania z torów Kolei Arcyksięcia Karola Ludwika. Po nacjonalizacji kolei w 1906 roku oraz podjęciu w 1909 roku decyzji o poszerzeniu granic miasta (tzw. Wielki Kraków), kolej obwodowa straciła na znaczeniu, a jej przebieg tylko utrudniał dalszy rozwój miasta, z tego powodu władze zdecydowały o jej zlikwidowaniu. Przyłączenie sąsiednich gmin do Krakowa odbyło się w latach 1912-1915. Linia obwodowa została zlikwidowana 1 stycznia 1911 roku, w jej miejscu powstała nowoczesna drogowa arteria komunikacyjna: Kamienna - Aleje J.Słowackiego - A. Mickiewicza - Z. Krasińskiego i dalej po przekroczeniu Wisły Mostem Zwierzynieckim (Dębnicki) do obecnej ulicy M. Konopnickiej (wcześniej Beskidzkiej).

Krakowska kolej cyrkumwalacyjna (obwodowa)

Nasyp krakowskiej kolei obwodowej, obecnie na jego miejscu znajdują się Aleje A. Mickiewicza (w ciągu Alei Trzech Wieszczów). W tle budynek Collegium Agronomicum ówcześnie należący do Uniwersytetu Jagiellońskiego, obecnie Uniwersytet Rolniczy. Fotografia z roku 1910. Domena publiczna.

Zmiany zachodzące w krakowskiej sieci kolejowej, likwidacja Twierdzy Kraków, rozrastanie się miasta, zniszczenia podczas II wojny światowej, liczne przebudowy sieci komunikacyjnej, zatarły większość śladów po zlikwidowanej kolei obwodowej. Pozostał układ ulic poprowadzonych jej biegiem oraz współużywane budynki stacji końcowych, Kraków Główny oraz Kraków Bonarka (Podgórze Bonarka).

Festungs-Umgebungsplan von Krakau 1:10 000 Wydawca K.u.k. Militärgeographisches Institut in Wien, 1900. Ze zbiorów The Library of Congress, Washington, DC, USA

Widok z pracowni artysty na Kopiec Kościuszki - oraz m.in. na nasyp kolei obwodowej w Krakowie

Nasyp kolei obwodowej miejskiej utrwalony w roku 1904 roku przez Stanisława Wyspiańskiego. Pastela "Widok z pracowni artysty na Kopiec Kościuszki" zbiory Muzeum Śląskiego w Katowicach. Domena publiczna.

W tym roku pracownia i mieszkanie Stanisława Wyspiańskiego znajdowało się przy ulicy Krowoderskiej 79 Na Rogu ulicy Krowoderskiej i właśnie Alei Trzech Wieszczów (na tym fragmencie J. Słowackiego), które powstały w miejscu zlikwidowanej kolei obwodowej. Na drzwiach wisiała kartka z napisem:"Tu mieszka Stanisław Wyspiański i prosi, aby go nie odwiedzać".

Wielki Kraków - Plan położenia siedemnastu gmin okalających miasto Kraków

Plan położenia siedemnastu gmin okalających miasto Kraków. Rok wydania 1905. Źródło: Dawne mapy Krakowa. Na planie dobrze widoczny przebieg kolei cyrkumwalacyjnej.

“Plan położenia siedemnastu gmin okalających miasto Kraków” stanowi załącznik do elaboratu sporządzonego w 1905 r. przez Magistrat Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa, a zatytułowanego “Wielki Kraków. Studya do rozprawy przyłączenia gmin sąsiednich do Krakowa“. Został sporządzony w biurze Budownictwa Miejskiego miasta Krakowa na podstawie mapy katastralnej Krakowa i gmin sąsiednich. W treści planu zaznaczono przebieg granic przyłączanych gmin, linię akcyzową i rejonu fortecznego Krakowa oraz rogatki miasta. Koncepcja tak zwanego “Wielkiego Krakowa” była pomysłem przekształcenia Krakowa z prowincjonalnego miasta w nowoczesną europejską aglomerację. Zapoczątkował ją i forsował ówczesny prezydent Krakowa Juliusz Leo, a realizowana była poprzez radykalne rozszerzanie granic Krakowa i stopniowe włączanie w jego obręb sąsiednich gmin. Rozszerzenie granic miasta przebiegało w latach 1910-1915 i miało ono ogromny wpływ na dalszy, nowoczesny rozwój Krakowa. Cytat za Wojkowski J., 2020. CARTOGRAPHIA CRACOVIANA: Kraków i okolice na dawnych mapach — geoportal: dawnemapykrakowa.pl, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Wydział Inżynierii Środowiska i Geodezji .

Źródła: