C. K. Uprzywilejowana Kolej Północna Cesarza Ferdynanda [k.u.k. Privilegierte Kaiser-Ferdinands-Nordbahn] - kolej wybudowana w granicach Cesarstwa Austrii, łącząca Wiedeń z Krakowem. Budowa kolej KFNB stanowiła olbrzymi bodziec rozwojowy, gospodarczy, społeczny, kulturowy dla terenów przez które przebiegała.

Budynek dworca kolejowego Wiener Nordbahnhof, pierwszy budynek stacji kolejowej Wiedeń Północ został zbudowany w 1838 roku, widoczny na fotografii został otwarty w 1865 roku. Wiener Nordbahnhof był najważniejszą i największą stacją kolejową w monarchii habsburskiej do 1918 roku. Był punktem początkowym między innymi dla C.K. Uprzywilejowanej Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda. Pocztówka z 1900 roku, domena publiczna.

Parowóz KNFB Nordstern był jednym z pierwszych pasażerskich lokomotyw parowych w Cesarstwie Austriackim. Został zbudowany przez J. i G. Rennie Locomotive Works dla Północnej Kolei Cesarza Ferdynanda w 1839 roku. Kursował z Wiednia do Brzecławia (czes. Břeclav]. Nordstern była jedyną lokomotywą tego typu dostarczoną do KFNB i odpowiadała standardowym projektom angielskim z tamtego okresu z układem kół 2–2–2 w notacji Whyte. Cylindry znajdowały się pod komorą dymową i napędzały drugą oś. Domena publiczna.

W 1830 roku wiedeński geolog i ekspert górniczy Franz Xaver Riepl wpadł na pomysł zbudowania linii kolejowej z Wiednia do północno-morawskich złóż żelaza i węgla oraz opartej na nich od 1820 roku ważnej huty żelaza Witkowicach, k. Ostrawy i jeszcze dalej do kopalnie soli w Bochni i Wieliczce na południe od Krakowa. Udało mu się pomysłem zainteresować finansistę Salomona von Rothschilda, który był już zaangażowany kapitałowo w Witkowickiej hucie żelaza. Franz Xaver Riepl pojechał do Anglii, aby zdobyć doświadczenie w budownictwie kolejowym. Po powrocie Rothschild skierował pierwszą prośbę do cesarza Franciszka I, która została odrzucona. Podobno książę koronny Ferdynand zauważył, że nawet powóz do Kagran nie jest zawsze pełny. Pomimo odrzucenia projektu, przygotowania do budowy kolei trwały nadal. Salomon von Rothschild kupił na trasie kolejkę konną, a Franz Xaver Riepl pracował nad zaplanowaniem trasy. 

Wkrótce po śmierci cesarza Salomon Rothschild złożył kolejny wniosek, który został zaakceptowany przez nowego cesarza Ferdynanda I, także dzięki poparciu księcia Metternicha i hrabiego Kolowrata. 4 marca 1836 Salomon von Rothschild otrzymał nieograniczony przywilej budowy kolei parowej między Wiedniem a Bochnią. Do budowy linii kolejowej powołano spółkę akcyjną, w radzie nadzorczej zasiadali także Metternich i Kolowrat. Sekretarzem generalnym został Heinrich Joachim Sichrovsky, który był entuzjastą kolei jako środka transportu. Rothschild zatrzymał 8 000 z pierwszej transzy 12 000 akcji, a na pozostałe 4 000 było 27 490 subskrybentów, co natychmiast podniosło cenę powyżej ceny emisyjnej 1000 guldenów za akcję.  Koncesjonariuszem był „Wechselhaus S.M. von Rotschild” następnie zmieniono nazwę Spółki na C.K. Uprzywilejowana Kolej Północna Cesarza Ferdynanda. Georg Simon Freiherr von Sina, główny konkurent austriackich Rothschildów i dom bankowy Arnstein & Eskeles próbowali opóźnić inwestycję. Na drugim zgromadzeniu akcjonariuszy Ludwig von Pereira-Arnstein postawił zarzuty dotyczące planowania technicznego i przewidywanych kosztów. Rothschild i Riepl byli jednak w stanie odeprzeć oskarżenia, przynajmniej częściowo. W końcu w październiku 1836 Rothschild postawił warunek, rozpoczęcie budowy albo rozwiązanie firmy. Wygrał głosowanie stosunkiem 76 do 83 głosów, Sina, Arnstein i Eskeles zostali zmuszeni do rezygnacji. Nominalna wartość kapitału zakładowego w 1856 roku wynosiła 124,1 mln koron. Niemal pół wieku później w roku 1905, wartość kapitału szacowano na 577,4 mln koron. 

Z długością około 600 kilometrów była to poza Wielką Brytanią, jedna z najdłuższych planowanych szlaków kolei żelaznych w Europie. Pierwotna koncesja obejmowała odgałęzienia do Brna, Olmütz i Troppau. Kolejne 3 koncesje udzielono spółce C.K. Uprzywilejowana Kolej Północna Cesarza Ferdynanda w latach: 1873, 1885-1886. Dotyczyły one m.in. budowy 2 linii kolejowych: Bielsko – Żywiec i Bielsko – Kalwaria.

Akcja Północnej Kolei Cesarza Ferdynanda o wartości 1000 guldenów z dnia 1 lipca 1857. Domena publiczna. Źródło Skan domu aukcyjnego Vladimir Gutowski.

Na początku istnienia Kolei Północnej, składy prowadziły 4 klasy wagonów:

• Klasa 1 - wykwintne siedzenia atłasowo-pluszowe, przeszklone szyby, przestronne wnętrza, przedziały. Cena przejazdu 1 mili austriackiej (~7 km) wynosiła 18 krajcarów*. Oznaczenie biletów i wagonów - żółte.
• Klasa 2 - siedzenia skórzane, przeszklone szyby, komfortowe wnętrza, przedziały. Cena przejazdu 1 mili austriackiej (~7 km) wynosiła 12 krajcarów*. Oznaczenie biletów i wagonów - zielone.
• Klasa 3 - siedzenia drewniane, wagon zadaszony otwarty. Cena przejazdu 1 mili austriackiej (~7 km) wynosiła 9 krajcarów*. Oznaczenie biletów i wagonów - brązowe.
• Klasa 4 - otwarty wagon bez siedzeń i zadaszenia. Cena przejazdu 1 mili austriackiej (~7 km) wynosiła 6 krajcarów*. Oznaczenie biletów i wagonów - niebieska lub bez oznaczeń.

*Krajcar 1/60 złotego reńskiego, w latach 1857–1892 1/100 reńskiego.

Więcej na temat biletów kolejowych można przeczytać na bardzo ciekawej czeskiej stronie - Lepenkové jízdenky v období Rakouského císařství a Rakouska-Uherska

W latach 60 XIX wieku kolej zrezygnowała z prowadzenia wagonów 4 klasy. Oczywiście były ówcześnie już używane wagony sypialne, salonki, restauracyjne, pocztowe. Składy bywały także wyposażane w specjalne wagony do przewozu zaprzęgów konnych i koni. W takiej sytuacji podróżująca służba dostawała bilety klasy 3. Na początku lat 60 XIX wieku wprowadzono pociągi pospieszne oraz ekspresowe. Kolej Północna prowadziła okresowo specjalne składy relacji Sankt Petersburg - Wiedeń z przeznaczeniem dla rosyjskiej arystokracji. Pociągi pospieszne relacji Wiedeń – Kraków już w 1868 roku osiągały maksymalną prędkość 80 km/godz. Po 1893 roku prędkość wzrosła do 100 km/godz. Komfortowe wagony posiadały oświetlenie elektryczne, w skład pociągu wchodził zawsze wagon restauracyjny, podróż trwała około 8 godzin.

Chronologiczny wykaz odcinków kolejowych otwartych lub przejętych przez Kolej Północną

• 17 listopada 1837: Floridsdorf – Wagram dł. 13,12 km
• 1838
  • 6 stycznia: Wien – Floridsdorf dł. 5,08 km
  • 16 kwietnia: Wagram – Gänserndorf dł. 13,11 km
• 1839
  • 9 maja: Gänserndorf – Dürnkrut dł. 18,75 km
  • 6 czerwca: Dürnkrut – Lundenburg [Brzecław (czes. Břeclav)] dł. 33,10 km
  • 7 lipca: Lundenburg [Brzecław (czes. Břeclav)] – Brünn [Brno (czes. Brno)] dł. 59,52 km
• 1841
  • 1 maja: Lundenburg [Brzecław (czes. Břeclav] – Hradisch [czes. Uherské Hradiště] dł. 54,85 km
  • 26 czerwca: Floridsdorf – Jedlersdorf dł. 1,60 km
  • 1 września: Hradisch [czes. Uherské Hradiště)] – Prerau [Przerów (czes. Přerov)] dł. 45,45 km
  • 17 października: Prerau [Przerów (czes. Přerov)] – Olmütz [Ołomuniec (czes. Olomouc)] dł. 22,66 km
• 15 sierpnia 1842: Prerau [Przerów (czes. Přerov)] – Leipnik [czes. Lipník nad Bečvou] dł. 15,18 km
• 1 maja 1847: Leipnik [czes. Lipník nad Bečvou] – Oderberg [Bogumin (czes. Bohumín)] dł. 77,25 km

Skomunikowanie z Koleją Warszawsko-Wiedeńską w Maczkach nastąpiło wiosną 1848 roku. Po połączeniu Kolei Górnośląskiej Koleją Wilhelma (Koźle – Racibórz – Chałupki), odcinkiem Chałupki – Bohumin, od jesieni 1848 roku można było już dojechać z Krakowa do Wiednia w 13 godzin. Podróż do Warszawy, z przerwą na nocleg na stacji Granica (Sosnowiec Maczki), trwała 23 godziny. Połączenie kolei trzech państw – Prus, Rosji i Austrii – zapoczątkowało powstanie europejskiej sieci kolejowej. Wiosną 1850 roku cesarstwo austriackie przymusowo wykupiło linie od prywatnych udziałowców, tworząc Cesarsko-Królewską Wschodnią Kolej Państwową.

• 13 października 1847 jako Kolej Krakowsko-Górnośląska
  • Kraków – Trzebinia – Mysłowice dł. 65,17 km
  • Szczakowa – Maczki (granica) dł. 1,62 km
• 1848
  • 20 sierpnia: Gänserndorf – Marchegg dł. 17,56 km
  • 1 września: Oderberg [Bogumin (czes. Bohumín)] – Annaberg [Chałupki] (granica pruska, obecnie polska) dł. 3,26 km
• 17 grudnia 1855
  • Schönbrunn – Troppau dł. 28,19 km
  • Oderberg [Bogumin (czes. Bohumín)] – Dzieditz [Czechowice - Dziedzice] dł. 50,76 km
  • Dzieditz [Czechowice - Dziedzice] – Bielitz [Bielsko - (Biała)] dł. 10,57 km
• 1 marca 1856
  • Trzebinia – Auschwitz [Oświęcim] dł. 25,24 km
  • Dzieditz [Czechowice - Dziedzice] – Auschwitz  [Oświęcim] dł. 21,39 km

•  odgałęzienie wschodnie Kolei Północnej 1856 - 1861 Kolej galicyjska im. Karola Ludwika Kraków - Lwów

•  30 sierpnia 1869: Brünn [Brno (czes. Brno)] – Niesamislitz [czes. Nezamyslice] – Prerau [Przerów (czes. Přerov)] dł. 89,39 km
• 1 lipca 1870: Niesamislitz [czes. Nezamyslice] – Olmütz [Ołomuniec (czes. Olomouc)] – Prerau [Przerów (czes. Přerov)] dł. 52,85 km
• 30 grudnia 1872: Lundenburg [Brzecław (czes. Břeclav] – Grußbach [czes. Hrušovany nad Jevišovkou] dł. 42,62 km
• 8 grudnia 1873: Neusiedl – Laa – Zellerndorf dł. 53,29 km
• 18 sierpnia 1878: Bielitz [Bielsko - (Biała)] – Saybusch [Żywiec] dł. 20,31 km
• 1 grudnia 1880: Hullein [Hulín] – Kremsier [Kromierzyż (czes. Kroměříž)] dł. 7,72 km
• 23 października 1881: Kremsier [Kromierzyż (czes. Kroměříž)] – Zborowitz [czech. Zborovice] dł. 16,52 km]
• 1882
  • 24 września: Hullein [czech. Hulín] – Holleschau [czech. Holešov] dł. 7,49 km
  • 15 października: Holleschau [czes. Holešov] – Bistritz [czes. Bystřice pod Hostýnem] dł. 10,85 km
• 1 listopada 1884: Marisch-Weiskirchen [czes. Hranice] – Krasna [Krasna (czes. Krásno nad Bečvou )] dł. 24,77 km
• 1885
  • 25 stycznia: Krasna [Krasna (czes. Krásno nad Bečvou )] – Meseritsch (?) dł. 1,40 km
  • 1 czerwca
    • Wallachisch Meseritsch [czes. Valašské Meziříčí] - Meseritsdch – Rauczka dł. 6,69 km
    • Rauczka – Wsetin [czes. Vsetín] dł. 11,47 km
• 1888
  • 1 stycznia: Kraków – Kraków Podgórze (Płaszów) –  Kraków Bonarka dł. 7,89 km
  • 1 czerwca
    • Kojetín [czes. Kojetín] – Kremsier [Kromierzyż (czes. Kroměříž)] dł. 8,71 km
    • Bistritz [czes. Bystřice pod Hostýnem] – Meseritsch dł. 25,12 km
    • Krasna [Krasna (czes. Krásno nad Bečvou )] – Friedland an der Ostrawitz [Frydlant nad Ostrawicą (czes. Frýdlant nad Ostravicí)] dł. 39,54 km
    • Friedeck [Frydek-Mistek (czes. Frýdek-Místek)] – Bielitz [Bielsko - (Biała)] dł. 68,94 km
    • Bielsko - Kalwaria – Kalwaria Zebrzydowska dł.58,73 km
  • 18 grudnia: Golleschau [Goleszów] – Ustroń dł. 5,41 km
• 1889
  • 1 czerwca: Hotzendorf [czech. Hodslavice] – Neutitschein [czech. Nový Jičín] dł. 10,07 km
  • 1 października
    • Drösing – Zistersdorf dł. 11,31 km
    • Rohatitz – Straßnitz [czech. Strážnice] dł. 4,72 km
• 1 października 1890: Stauding [czes. Studénka] – Wagstadt [Bielowiec (czes. Bílovec)] dł. 7,49 km
• 1891
  • 18 czerwca: Göding [czes. Hodonín] – Holitsch [słow. Holíč] (dawna granica węgierska, obecnie Słowacja) dł. 2,23 km
  • 15 października
    • Zauchtel [czes. Suchdol nad Odrou] – Bautsch [czes. Budišov nad Budišovkou] dł. 38,83 km
    • Zauchtel [czes. Suchdol nad Odrou] – Fulnek [Fulnek (czes. Fulnek)] dł. 9,50 km
• 1892
  • 1 stycznia: Krasna [Krasna (czes. Krásno nad Bečvou )] – Rossenau [(czes. Rožnov pod Radhoštěm)] dł. 13,18 km
  • 25 czerwca: Troppau [Opawa (czes. Opava)] – Beneschau [Beneszów (czes. dawniej Benešov u Hlučína, Dolní Benešov)] dł. 29,66 km
• 1895
  • 17 września
    • Branowitz [czes. Vranovice nad Svratkou] – Pohrlitz [czes. Pohořelice] dł. 8,32 km
    • Rohrbach – Groß Seelowitz dł. 2,35 km
  • 1 października: Kojetein [Kojetin (czes. Kojetín)] – Tobitschau [Towaczów (czes. Tovačov)] dł. 10,53 km
• 1 września 1898: Petrowitz [Piotrowice koło Karwiny (czes. Petrovice u Karviné)] – Karwin [Karwina (czes. Karviná)] dł. 9,83 km

Przebieg C.K. Uprzywilejowanej Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda. Kliknięcie otwiera duży plik mapy.  Fragment mapy: k.k. General-Inspection der öster. Eisenbahnen, 1895, 1:1 000 000 ze zbiorów Stanford Libraries - Stanford University |  Źródło mapy

 Widok na stację Kraków Główny, około 1900 roku. Po prawej budynek dworca, po lewej budynki warsztatowe oraz mieszkalno-socjalne.

Pierwsze biuro Kolei Północnej mieściło się w jednej z kamienic Treutlera na Rynku Głównym, następnie w pałacyku M.J. Brodowicza przy ul. Lubicz 190, obecnie 4, obiekt nie istnieje (1844). Od 1889 dyrekcja kolei mieści się w monumentalnym neoklasycystycznym gmachu z 1889 roku projektu Józefa Niedźwiedzkiego przy pl. Jana Matejki 12.

Chronologia zmian nazewnictwa dyrekcji kolei:

• 1884-1893 – C.K. Dyrekcja Ruchu Kolejowego w Krakowie (Betriebs-Direction in Krakau)
• 1893-1919 – Dyrekcja C.K. Kolei w Krakowie (k.k. Staatsbahndirektion Krakau der Kaiserlich-königliche österreichische Staatsbahnen)
• 1919-1929 – Dyrekcja Kolei Państwowych w Krakowie
• 1929-1939 – Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych Kraków
• 1939-1945 – Generalna Dyrekcja Kolei Wschodniej (Generaldirektion der Ostbahn – Gedob)
  • 1939-1945 – Dyrekcja Operacyjna Kolei Wschodnich (Ostbahnbetriebsdirektion – OBD)
• 1945-1975 – Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych – DOKP Kraków
• 1975-1998 – Południowa Dyrekcja Okręgowa Kolei Państwowych – PDOKP
• 1998-2001 – Dyrekcja Okręgu Infrastruktury Kolejowej
• 2002 – Oddział Regionalny spółki PKP Polskie Linie Kolejowe SA

Budynek Dyrekcji Kolei w Krakowie przy Placu Jana Matejki 12. Oddany do użytkowania w 1889 roku. Domena publiczna.

Siedziba dyrekcji C.K. Uprzywilejowanej Kolei Północnej Cesarza Ferdynanda oficjalnie mieściła się w Wiedniu, praktycznie w Krakowie.

W dniu 31 października 1906 roku, C. K. Uprzywilejowana Kolej Północna Cesarza Ferdynanda została znacjonalizowane. Od tego czasu wszystkimi kolejami na terenie monarchii habsburskiej, w tym linią Wiedeń - Kraków, zarządza państwowe przedsiębiorstwo - Cesarsko-Królewskie Koleje Państwowe [kkStB], założone w 1884 roku.

Austro-Węgry w 1905 roku z uwzględnieniem ówczesnej sieci kolejowej Źródło: Scan made by Kogo - Bibliothek allgemeinen und praktischen Wissens für Militäranwärter Band I, 1905 / Deutsches Verlaghaus Bong & Co Berlin * Leipzig * Wien * Stuttgart. Kliknięcie otwiera duży plik mapy. Domena publiczna.

Źródła:

• Commons : Kaiser Ferdinands-Nordbahn  - Zbiór obrazów, filmów i plików audio
• C.K. Uprzywilejowana Kolej Północna Cesarza Ferdynanda
• Ferdinands-Nordbahn. Press Archives