Postaci

Bronisław Grąbczewski herbu Nałęcz – polski szlachcic, syn powstańca styczniowego, etnograf,. topograf, podróżnik, uczestnik Wielkiej Gry, rosyjski generał, gubernator Astrachania, hetman kozacki, śmiały podróżnik i odkrywca.

Urodził się 15 stycznia w 1855 roku w Kownatowie, w powiecie telszewskim na Żmudzi w rodzinie szlacheckiej, pochodzącej z okolic Płocka na Mazowszu, jako syn Ludwika Grąbczewskiego [1819 - 1881] herbu Nałęcz i Emilii z Bohuszów [1829 - ] herbu Odyniec. Ojciec Bronisława, Ludwik Grąbczewski w powstaniu styczniowym był mężem zaufania "białych" na powiat telszewski.

Ze wspomnień Bronisława Grąbczewskiego:"Miałem wtedy 8 lat. Mieszkaliśmy w majątku naszym, Krepszty, o 9 kilometrów od miasta powiatowego Felsze, w ziemi kowieńskiej. Cały dom jest w ruchu, gdyż moi rodzice oczekują ogromnego zjazdu na polowanie", na które ma przybyć około 200 osób, obywateli z ziemi kowieńskiej. Jest już marszałek szlachty, hr. Czapski z Berżan, jest również były marszałek, pan Pilsudski, a zajeżdżające sanki przynoszą coraz to nowych gości, których ś. p. ojciec mój spotyka w przedpokoju i wprowadza dalej. Wśród gości postrzegam mnóstwo osób, których nigdy przedtem nie widziałem w Krepsztach. Większość w czamarkach i konfederatkach. Pierwszy raz w życia widzę swoją mateczkę w czarnym kontusiku z wylotami, podbitemi białym jedwabiem, i w konfederatce. Matka przyjmuje gości w wielkiej sali, skąd rozchodzą się oni po wszystkich pokojach, tworząc grupy, żywo z sobą rozprawiające."

W lutym 1863 roku ojciec Bronisława został aresztowany i zesłany na Syberię. Na rodzinny majątek Krepszty nałożono sekwestr i zmuszono do Grąbczewskich do jego sprzedaży. Rodzina przeniosła się do Warszawy.

Ze wspomnień Bronisława Grąbczewskiego: "Ojca zobaczyłem dopiero w kilka lat potem w Warszawie, dokąd wysłano nas z Litwy, jako stałych mieszkańców Kongresówki. Był wymizerowany z widoczne mi śladami ciężkiej, nabytej na Syberji choroby piersiowej, która doprowadziła go do grobu."

Według biografów Bronisław miał ukończyć IV gimnazjum w Warszawie. Następnie rozpoczął studia w Instytucie Górniczym w Petersburgu. Bronisław Grąbczewski Instytutu Górniczego nie ukończył, przyczyna przerwania studiów nie jest znana. W 1873 jako junkier wstąpił do Pułku Lejb-Gwardyjskiego. W tym czasie, po raz pierwszy odbył daleką podróż. Dzięki znajomości i wpływom dyplomaty rosyjskiego Aleksandra Jonina, uzyskawszy w wojsku urlop, uzyskał zgodę na towarzyszenie Aleksandrowi Jonina w podróży do Ameryki Południowej.

Po powrocie 22 listopada 1875 roku złożył egzamin oficerski i już jako chorąży (aby pozostać w zgodzie ze złożoną ojcu przysięgą, że nie będzie walczył z rodakami) postarał się o przeniesienie do wojsk carskich operujących w Azji Środkowej, które nastąpiło 2 marca 1876 roku. W owych czasach wojska rosyjskie operowały w Azji Centralnej aby podporządkować Moskwie, niepodległe chanaty Kokandu, Chiwy i Buchary. Grąbczewski został przydzielony do 14 turkiestańskiego batalionu liniowego piechoty. Był oficerem ordynansowym gen. M.D. Skobielewa, później księcia Wittensztejna. W 1876 roku brał udział w wyprawach do chanatów Chiwy i Kokandu, uczestniczył w nieudanym poselstwie do Jakuba Beka. W 1877 roku brał udział w ekspedycji w góry Ałtajskie oraz w 1878 roku w wyprawie do Samarkandy. W czasie tych wypraw Bronisław Grąbczewski miał okazję zapoznać się z krajami, o których ówczesna geografia miała bardzo niewiele wiadomości. Obszary Azji Centralnej oddzielały od Rosji, z jednej strony Chiny, z drugiej Afganistan. Kraje te budziły duże zainteresowanie, ponieważ nie docierali do nich Europejczycy od XIII wieku, gdy Marco Polo, Wenecjanin z ojcem Niccolo i stryjem Matteo, podróżowali przez te krainy z misją od Papieża Grzegorza X do chana Mongołów Kubilaja. W 1880 roku Grąbczewski przeszedł do służby w zarządzaniu wojskowo-gospodarczym, został pomocnikiem starosty powiatu Murgiełowskiego.

Bronisław Grąbczewski

Kapitan Bronisław Grąbczewski, 1885 rok. Źródło Domena publiczna

W 1885 roku jako starszy urzędnik ds. zadań specjalnych generał-gubernatora Fergany był oddelegowany do Kaszmiru i w Tienszan w celu kontroli granicy z Chinami. W tracie swoich podróży wykonał plany topograficzne prawie 1000 wiorst dróg (wiorsta po 1835 roku = 1066,79 metrów). Wyniki wyprawa do Kaszmiru zostały wysoko ocenione przez kierownictwo Cesarskiego Towarzystwa Geograficznego. Grąbczewski zyskał reputację znawcy Azji Środkowej, doskonale władającego językiem uzbeckim, tadżyckim oraz perskim. Podróże, które odbywał rozbudziły w B. Grąbczewskim zainteresowania topografią, etnografią oraz kulturą ludów, z którymi się zetknął. Postanowił uzyskać zwolnienie ze służby czynnej i poświęcić badaniom naukowym. Pilnie studiował geologię, astronomię i inne nauki przyrodnicze.

Wielka Gra

Wielka Gra - rywalizacja między Imperium Brytyjskim a Imperium Rosyjskim w XIX wieku o wpływy na Bliskim Wschodzie i w Azji Środkowej – głównie na terenie obecnych Iranu, Afganistanu i Pakistanu, a także Tybetu. Przez dziesięciolecia pobudzała wyobraźnię uczestników i obserwatorów, ostrymi zwrotami akcji w konfrontacji między Rosją, Wielką Brytanią oraz Chinami. Od drugiej połowy lat 80. XIX wieku, środek ciężkości Wielkiej Gry przesunął się w stronę Pamiru, nad którym kontrola zapewniała strategiczne korzyści w rozszerzaniu ekspansji rywalizujących ze sobą państw. Aby podbić ten region, potrzebni byli śmiali ludzie doskonale znający kraje, obyczaje oraz języki ludów Azji.

Wiosną 1888 roku Grąbczewski (wówczas porucznik) został pilnie wezwany do stolicy. Zawdzięcza to swojemu staremu towarzyszowi broni A.N. Kuropatkinowi, który był już generałem i pracował w Sztabie Generalnym. Minister wojny P.S. Wannowski polecił mu wykonać polecenie cara Aleksandra III, który postanowił dać Brytyjczykom mocną lekcję w Azji Środkowej. Jak to ujął monarcha, „trzeba ich mocniej ugryźć”. Grąbczewski nie mógł liczyć na wsparcie ministerstwa spraw zagranicznych, które zdominowane przez Niemców, interesowało się tylko sprawami europejskimi i było przeciwne działaniom przeciw Brytyjczykom w Azji Centralnej. Porucznik pośpieszył do Petersburga i był zdumiony odpowiedzialnością, która na niego spadła. Nie dano mu nawet dnia do namysłu. W ciągu kilku godzin, nie wychodząc z gabinetu Kuropatkina, naszkicował plan tajnej operacji, z którego car był zachwycony.

Ze wspomnień Bronisława Grąbczewskiego: "Z DZIEJÓW RYWALIZACJI ROSYJSKO- ANGIELSKIEJ W AZJI | ALEKSANDER III CHCE „BOLEŚNIE UKĄSIĆ ANGLJE | W roku 1888 byłem urzędnikiem do szczególnych poruczeń przy gubernatorze Fergany, generale dywizji Korolkowie, człowieku rzadkiej szlachetności, i korzystając z każdego polecenia służbowego, szczególniej wśród szczepów kirgiskich, koczujących w górach, z zamiłowaniem oddawałem się polowaniom, całemi tygodniami, tropiąc grubego zwierza rozmaitych gatunków. Właśnie podczas jednej z takich wycieczek zaprzepaściłem się w górach dłużej niż zwykle, gdy nagle zjawił się dżygit z listem generała Korolkowa, wzywającym mię jak najśpieszniej do Margelanu, stolicy ówczesnej Fergany, z poleceniem stawienia się u niego zaraz po przyjeździe o każdej porze dnia lub nocy."

Tajna operacja opracowana przez bohatera naszej opowieści miała ona wywołać powstanie w Afganistanie przeciwko brytyjskiemu protegowanemu emira Abdura Rahmana Khana. Na jej czele miał stanąć jego kuzyn Ishak Khan, przebywający na wygnaniu w Samarkandzie, któremu Rosjanie mieli zapewnić broń i pieniądze.

cdn

Po rewolucji i wojnie domowej (służył u boku Denikina i Kołczaka), został wtrącony do więzienia przez bolszewików. Szczęśliwie zwolniony przez Japończyków, Grąbczewski przeniósł się do odrodzonej Polski. Ze wspomnień Bronisława Grąbczewskiego: „Rewolucja pozbawiła mnie wszystkiego, co posiadałem, co mogło zapewnić mi spokojną i niezależną egzystencję na starość”.

Na starość Bronisław Grąbczewski jest w wielkiej potrzebie, ciężko choruje. Ze wspomnień Bronisława Grąbczewskiego: „Zachód pozostał obcy, Wschód nie jest moim Wschodem, a za mną zapach płonących mostów…”

Prace wydane w Polsce:

Kaszgarja. Kraj i ludzie. Podróż do Azji Środkowej. wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1924
Przez Pamiry i Hindukusz do źródeł rzeki Indus, wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1924
W pustyniach Raskemu i Tybetu, wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1925
Wspomnienia myśliwskie, wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1925
Na służbie rosyjskiej. Fragmenty wspomnień, wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1926

Tylko nieznaczna część prac Grąbczewskiego została opublikowana. Większość prac i opracowań badawczych pozostała w brudnopisach i przechowywana jest pośród 60 tysięcy dokumentów w archiwach Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w Petersburgu. Po kilkudziesięciu latach, jeden z najważniejszych, znajdujących się tam dzienników, dotyczący ekspedycji przeprowadzonej w latach 1889-1890, został przetłumaczony i opracowany, a następnie wydany 2017 roku jako książka Podróże nieodkryte. Dziennik ekspedycji Bronisława Grąbczewskiego 1889-1890 jako świadectwo historii i element dziedzictwa kulturowego. Zapisem testamentowym przekazał swoje niewydrukowane prace oraz fotografie z podróży i notatki na rzecz kasy im. Mianowskieg