Świadkowie historii: Andrzej Pityński - Monumentalista niezłomny. Materiał zrealizowano w ramach polonijnego projektu "Świadkowie historii" przy wsparciu Konsulatu Generalnego RP w Nowym Jorku oraz Dariusza Knapika i firmy Victoria Consulting & Development.
W powyższym materiale mistrz Andrzej Pityński opowiada o działalności niepodległościowej swojej rodziny - rodziców Stefanii i Aleksandra Pityńskich oraz wujka Michała Krupy, którzy byli żołnierzami wyklętymi. Przybliża swoje trudne dzieciństwo i lata młodzieńcze, co było związane z działalnością antykomunistyczną jego rodziców. Wspomina czas studiów na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, opowiada o swoim życiu i działalności artystycznej w Stanach Zjednoczonych, a także o problemach na jakie napotykała jego sztuka.
Życiorys Andrzeja Piotra Pityńskiego za Wikipedią:
Urodził się 15 marca 1947 w Ulanowie, zmarł 18 września 2020 w Mount Holly w hrabstwie Burlington w stanie New Jersey – polski rzeźbiarz mieszkający w Stanach Zjednoczonych. Kawaler Orderu Orła Białego.
Urodził się jako syn pary partyzantów antykomunistycznych, Aleksandra Pityńskiego ps. „Kula” i Stefanii Pityńskiej ps. „Perełka”. Był siostrzeńcem Michała Krupy ps. „Pułkownik”. Pod koniec lat 50. wraz z ojcem wspomagał i zaopatrywał aktywnych żołnierzy wyklętych, w tym Michała Krupę. Ukończył liceum ogólnokształcące w Ulanowie, następnie Technikum Wodno-Melioracyjne w Trzcianie uzyskując zawód technika melioranta. Pracował jako starszy pomiarowy w geodezji w Ulanowie. Rodzina Pityńskich była poddana prześladowaniu, w postaci rewizji, najścia domu, przeszukań, pobić ze strony funkcjonariuszy komunistycznych władz (wiązały się z poszukiwaniem Michała Krupy, nadal aktywnego partyzanta). W wyniku prowokacji służb specjalnych PRL wobec niego i ojca w grudniu 1967, sprokurowaniu bójki, obaj zostali skazani w pokazowym procesie w Ulanowie. Następnie wyprowadził się z Ulanowa, podjął naukę w Studium Nauczycielskim w Krakowie, po czym studiował rzeźbę na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie u profesorów Mariana Koniecznego i Jerzego Bandury. Jako student stworzył popiersie Ignacego Paderewskiego ustawione przed Collegium Paderevianum w Krakowie. 3 października 1974 wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Początkowo utrzymywał się tam z pracy fizycznej na budowach, równocześnie studiując rzeźbę w Arts Students League w Nowym Jorku. Jego rzeźba pt. „Partyzanci I” stanowi upamiętnienie wspomnień autora ze spotkania z oddziałem partyzantów Michała Krupy z 1958. Monument był zrealizowany w 1979, został odsłonięty w 1983 w Bostonie, a ten dzień został nazwany przez władze miasta Dniem Partyzantów. W 2006 został przeniesiony w inne miejsce. Inny pomnik „Partyzanci” autorstwa Pityńskiego stanął w Hamilton.
Został członkiem National Sculpture Society (NSS), profesorem rzeźby w Johnson Atelier Technical Institute of Sculpture w Mercerville, komendantem Placówki 123 SWAP. W 1987 otrzymał obywatelstwo USA. W 1989 przyjechał ponownie do Polski. Był fundatorem i wykonawcą popiersia Jana Pawła II, ustawionego bez zgody władz na rynku w Ulanowie. Jest autorem Pomnika Katyńskiego w Jersey City odsłoniętego w 1991 roku, upamiętniającego ofiary zbrodni katyńskiej popełnionej w 1940 roku przez radziecką policję polityczną NKWD na polskich jeńcach wojennych na polecenie Biura Politycznego KC WKP(b). W 2013 roku otrzymał Nagrodę Fundacji Władysława i Nelli Turzańskich.
Zaprojektowany przez Andrzeja Pityńskiego w 2017 na zamówienie Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce pomnik ofiar rzezi wołyńskiej (1943–1944) po odlaniu w brązie w Gliwickim Zakładzie Urządzeń Technicznych miał zostać ustawiony w Parku Pamięci Narodowej w Toruniu. Ostatnim dziełem Andrzeja Pityńskiego był pomnik Żołnierzy Wyklętych w Jaśle, którego projekt wykonał bezpłatnie. Odsłonięcie pomnika przedstawiającego Orła Białego atakowanego przez hydry symbolizujące okupanta i sprzyjające mu organizacje (Armię Czerwoną, Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych Związku Radzieckiego (NKWD), Urząd Bezpieczeństwa, Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą, Polską Partię Robotniczą, Komitet Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów Związku Radzieckiego (KGB), Milicję Obywatelską, Ochotniczą Rezerwę Milicji Obywatelskiej) został odsłonięty 27 września 2019 r.
Życiorys Andrzeja Piotra Pityńskiego za IPN:
Urodził się 15 marca 1947 roku w Ulanowie, położonym w widłach Sanu i Tanwi, dawnej stolicy flisactwa. Jego dziadek był retmanem, a rodzice – żołnierzami podziemia niepodległościowego – Narodowej Organizacji Wojskowej, następnie Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. Aleksander Pityński ps. „Kula” i Stefania z domu Krupa ps. „Perełka” poznali się w czasie okupacji. Ojciec walczył w jednej z największych bitew polskich partyzantów z wojskami NKWD – 7 maja 1945 roku pod Kuryłówką. Przez rok, po ujawnieniu się w 1947 roku, był więziony w Nisku i na Zamku w Rzeszowie. Wujkiem Andrzeja był Michał Krupa ps. „Pułkownik”, „Wierzba”, który ukrywał się do 1959 roku, a z komunistycznego więzienia wyszedł w 1965 roku. Rodzina Pityńskich była prześladowana przez bezpiekę (inwigilacja, pobicia, najścia domu, przeszukania i rewizje).
W 1967 roku Andrzej Pityński przeprowadził się do Krakowa, gdzie rozpoczął studia na Akademii Sztuk Pięknych. Jego pierwszą rzeźbą było popiersie Ignacego Paderewskiego, stojące przed Collegium Paderevianum w Krakowie. W 1974 roku zamieszkał w Stanach Zjednoczonych, studiował w Arts Students League w Nowym Jorku. Później jako profesor rzeźby w Johnson Atelier Technical Institute of Sculpture w Mercerville kształcił młodych studentów rzeźbiarstwa z całego świata.
Jednym z najwybitniejszych dzieł Pityńskiego jest przedstawiający żołnierza przebitego bagnetem Pomnik Katyński w New Jersey, który rozsławiła walka o jego zachowanie na nabrzeżu Jersey City. Jest to jeden z pierwszych na świecie monumentów (ukończony w 1986 r.) poświęconych zbrodni katyńskiej. „Wykonany z brązu i granitu, z urną mieszczącą prochy […] polskich oficerów pomordowanych w obozach sowieckich, stał się sumieniem świata. […] W pomniku tym splata się zatem realizm historii z symboliką rzeźby. Artysta z pełną świadomością stworzył kompozycję prostą w formie i zrozumiałą w wymowie, zgodną z faktami historycznymi, potwierdzonymi przez dokumenty, w których jest mowa o strzelaniu w tył głowy i pchnięciu bagnetem” – napisali Irena Grzesiuk-Olszewska i Andrzej K. Olszewski. Dla rzeźbiarza pomnik jest symbolem zagłady młodego pokolenia, ale też i przestrogą przed komunizmem, skierowaną do przyszłych pokoleń.
Rzeźbiarz stworzył także monumentalny pomnik Mściciela, zwany również Husarzem, w „amerykańskiej Częstochowie”, czyli Doylestown w Pensylwanii (1988), oraz: bostoński pomnik Partyzantów, Narodowy Pomnik Katyński w Baltimore, który jest największym pomnikiem z brązu na terenie Stanów Zjednoczonych, oraz pomnik Czynu Zbrojnego Polonii Amerykańskiej (pomnik Hallerczyków) na warszawskim Żoliborzu, a także pomnik Rzeź wołyńska, popiersie gen. Władysława Andersa i wiele innych.
„W uznaniu znamienitych zasług dla upowszechniania i popularyzowania historii polskiego czynu niepodległościowego, za wybitne osiągnięcia w twórczości rzeźbiarskiej, działalność polonijną i krzewienie polskości” Andrzej Pityński otrzymał 11 listopada 2017 roku Order Orła Białego z rąk prezydenta RP Andrzeja Dudy. W 2020 roku został uhonorowany Nagrodą „Kustosz Pamięci Narodowej”.
Andrzej Pityński zmarł po długiej i ciężkiej chorobie 18 września 2020 r. w wieku 73 lat.
Fotografia Instytut Pamięci Narodowej